1

Jedno z najsilniejszych zgrupowań ZWZ/AK w Ośrodku „Gąbka” - „Osa” istniało w Elektrycznych Kolejach Dojazdowych (ob. WKD). Do zadań kolejarzy zaprzysiężonych w AK należał przerzut broni, wywiad i kontrwywiad. Personel EKD starał się także chronić pasażerów ostrzegając przed rewizjami i łapankami oraz wydając fałszywe legitymacje dla tzw. niedzielnych konduktorów. Podczas akcji masowego wywożenia mieszkańców stolicy po wybuchu powstania warszawskiego kolejarzom udało się uratować znaczną grupę wysiedlonych przed osadzeniem w obozie przejściowym Dulag 121 w Pruszkowie. Kolejką EKD ewakuowano także do Grodziska i Milanówka warszawski Szpital Dzieciątka Jezus.

EKD i jej załoga w czasie okupacji stanowili pierwszy ośrodek organizacyjny ruchu oporu. Tu zostały założone pierwsze komórki polskiego podziemia. Całość prac organizacyjnych w konspiracji koncentrowała się w ośrodku dyspozycyjnym w Komendzie Obwodu „Bekas” - późniejszy kryptonim „Bażant”, zaś bezpośrednie zwierzchnictwo nad działalnością pełniła Komenda Ośrodka „Gąbka” - późniejszy kryptonim „Osa”. Kierownictwo ZWZ/AK z ramienia Komendy „Osa” i z ramienia Komendy „Bażant” (w zakresie kontrwywiadu) sprawował maszynista EKD Władysław Lichmira ps. Waldemar, Adam, który w listopadzie 1939 r. - wobec powstawania na EKD pojedynczych grup ruchu - oporu nawiązał kontakt z nowo powstałą Komendą Obwodu Związku Walki Zbrojnej (ZWZ). Wkrótce sformowany został przez niego oddział konspiracyjny złożony wyłącznie z pracowników EKD. Jak pisze Władysław Lichmira we wspomnieniach: „ (…) oddział ten rósł z dnia na dzień, przybywali nowi patrioci spośród pracowników EKD, wydzielono oddział liniowy. Rozdzielono funkcje. Zorganizowana została gęsta sieć wywiadu i kontrwywiadu.” Działalność komórki konspiracyjnej wyszła niebawem poza EKD – oddział liniowy wielokrotnie brał udział w akcjach podejmowania zrzutów na terenie Obwodu. Utworzone przy EKD Koło PCK, które liczyło blisko 800 członków i było największym kołem w Generalnej Guberni, w dodatku zalegalizowanym przez władze okupacyjne, stało się „przykrywką” dla działającego prężnie ruchu oporu. „Stąd szły instrukcje i rozkazy. Tu koncentrowała się sieć łączności z terenem. Tu był ośrodek wywiadu i kontrwywiadu nie tylko na EKD.” Koło PCK prowadziło także akcje charytatywne rozdzielając między zubożałą ludność paczki żywnościowe i odzież oraz udzielając pomocy finansowej.

W obliczu rewizji prowadzonej w składach kolejki i rekwizycji żywności przewożonej przez pasażerów do Warszawy, pracownicy EKD organizowali kontrakcje, ostrzegając jadącą lub oczekującą na stacjach ludność. W tym celu maszyniści prowadzący pociągi, w których jechali żandarmi, dawali umówiony sygnał gwizdkiem elektrowozu. „Podczas mijania pociągów maszyniści dają sygnały umówione w wypadku, gdy żandarmi są na którymś z przystanków. Wysadzają zagrożonych w polu przed przystankiem: pociąg wjeżdżał wówczas na stację prawie pusty.”

W roku 1940 okupanci utworzyli w Grodzisku getto dla ludności żydowskiej. Zorganizowana grupa kolejarzy EKD „wywozi pojedynczo i grupami Żydów z Grodziska na linię lub do Warszawy. Ci ukrywają się u okolicznych chłopów lub w lasach, lub lokują u znajomych”.

W 1943 r. Niemcy zarządzili we Włochach zbiórkę mężczyzn przeznaczonych do wywózki na tereny Rzeszy. Pracownicy EKD wywieźli wagonem poza kordon niemiecki kilkudziesięciu mężczyzn z grupy konwojowanych do obozu.

W latach 1942-1945 z rozkazu Komendy „Bażant” przewożono do Warszawy transporty broni i materiały zrzutowe – nocą, specjalnym wagonem. Po aresztowaniu lekarza więziennego dr. Jerzego Szpakowskiego, pełniącego nadzór nad tajną drukarnią prowadzoną przez członków AK w miejscowym więzieniu, pracownicy EKD brali udział w ewakuacji sprzętu i materiałów drukarskich do Milanówka.

W 1944 r. przy udziale kolejarzy EKD została zainstalowana w Grodzisku przy ul. Okrężnej (w pobliżu torów EKD) radiostacja nadawcza. Pierwszą tajną radiostację uruchomiono w 1941 r. przy ul. 11 Listopada z mieszkaniu pracownika EKD Mariana Filutowskiego.

W czasie powstania warszawskiego kolejka EKD miała obsługiwać podróżnych jedynie na linii Grodzisk – Pruszków (odcinek z Tworek do Warszawy był oddany do dyspozycji władz okupacyjnych i służył do wywożenia rannych Niemców oraz jeńców kierowanych do obozu przejściowego w Pruszkowie). „Pociągi dowożące ludność do stacji Pruszków z Grodziska, które w myśl polecenia władz niemieckich miały wracać do Grodziska dojeżdżały do stacji Tworki, gdzie urządzano sztuczne manewry”. Jeńcy ustawieni czwórkami w celu wymarszu do obozu zapełniali pusty pociąg manewrowy, którym odwożono ich w bezpieczne miejsce, do Grodziska, Milanówka, Komorowa. „Bywało kilkakrotnie, że z transportu około 300 jeńców do obozu doprowadzano czterech lub pięciu”. Ponadto kolejarze EKD wielokrotnie robili wypady do granic Warszawy pod pretekstem kontroli sieci trakcyjnej. Kursy były wykorzystywane do celów zwiadowczych, a poczynione obserwacje i uzyskane informacje o lokalizacji wojsk niemieckich były przekazywane dowództwu AK.

Wobec przeludnienia Grodziska, w którym schronienie znalazło tysiące warszawiaków, na stacji EKD Radońska zorganizowany został Obywatelski Komitet Pomocy Uchodźcom z Warszawy, obsługiwany przez pracowników EKD. Komitet zajmował się rejestracją uchodźców, zaopatrywał ich w karty aprowizacyjne, zapewniał nocleg i wyżywienie. EKD prowadziło stołówkę dla swoich pracowników, którzy na apel komitetu ofiarowali karty aprowizacyjne na rzecz uchodźców i jeńców uwolnionych z transportów. Stołówka żywiła codziennie setki uciekinierów oraz wspomagała członków załogi EKD i ich rodziny. Pomocy medycznej uchodźcom z Warszawy i pracownikom EKD udzielała przychodnia lekarska powołana przez kierownictwo EKD. W tym okresie zajezdnia EKD stanowiła dla ludności Warszawy kryjówkę przed łapankami. Puste wagony stojące w zajezdni były zapełnione ludźmi, którzy kryli się także w kanałach i na strychach. Stacja Radońska w czasie akcji „Burza” była punktem koncentracji podziemia, w którym dyżurowali całą dobę żołnierze Ośrodka AK.

Oprac. na podst. Informacji o działalności konspiracyjnej i partyzanckiej załogi EKD w czasie okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945 w związku z obchodem 35-lecia EKD autorstwa W. Lichmiry.